خانه تاریخی امیر نظام گروسی تبریز

رضا بالابیک نژاد

آذر ۳۰, ۱۳۹۹

تعداد بازدید ۴۱۷

خانه تاریخی امیر نظام گروسی در تبریز، که قدمت آن به دوره ناصرالدین شاه قاجار بازمیگردد، با مساحت 3000 متر مربع و با زیر بنای 1500 متر در دو طبقه ساخته شده است. این عمارت که بی شک یکی از زیباترین خانه های تاریخی تبریز محسوب می شود، شامل دو حیاط اندرونی و بیرونی و دارای حوضخانه می باشد. نمای ساختمان شامل گچبری های تزئینی، پنجره های اُرسی با شیشه های رنگی و 18 ستون به همراه دو نیم با سرستون های زیبا و همچنین حوض ها و باغچه وسیع مقابل آن جلوه زیبای خاصی به آن بخشیده است.

داخل بنا

داخل بنا، شامل تالارها و اتاق های تو در تو، مزین به آئینه کاری و گچبری است که شامل سقف و ورودی اتاق ها بوده، همچنین دارای زیرزمین یا به عبارتی حوضخانه وسیعی با ستون های سنگی می باشد.

تاریخچه بنا

این خانه متعلق به حسنعلی خان گروسی ملقب به امیر نظام میباشد، که در سال 1237-1236 هجری قمری در بیجار از توابع ولایت گروس به دنیا آمد. پدرش محمد صادق خان از بزرگان ایل کبودوند، سالها حاکم گروس بود و جدش نجف قلی خان نیز در زمان فتحعلی شاه، حاکم اردبیل و بیگلربیگی تبریز و در جنگ اول ایران و روس (سال 1224 ه.ق) یکی از سران سپاه نایب السلطنه عباس میرزا بوده است.

حسنعلی خان پس از انجام تحصیلات ضروری متداول در رشته های فارسی و عربی و تاریخ و ادبیات و فراگیری نگارش و انشاء خوشنویسی در حد والا بنا به سیره و سنت ایلی و خانوادگی خود به کارهای نظامی و دولتی پرداخت.

از مناصب وی به ترتیب میتوان به:

ریاست قراولان ارک تبریز
مرزداران کرمانشاهان
ژنرال آجودانی ناصر الدین شاه قاجار
فرماندهی فوج گروس
حاکم نظامی مشهد
حاکم شهر هرات
افسر مسئول و مامور حفاظت بیوتات و عمارات و خزائن شاهی
وزیر مختار ایران در فرانسه
عضویت دارالشورای دولتی
سفیر ایران در عثمانی
وزیر فواید عامه فرماندهی سپاه حمزه میرزا حشمت الدوله
حکومت ساوجبلاغ مکری (مهاباد)، صائین قلعه (شاهین دژ)، گروس، حکومت ارومیه، خوی، سلماس
فرماندهی سپاه آذربایجان
پیشکاری مظفرالدین میرزای ولیعهد در آذربایجان
حکومت کردستان
کرمانشاهان
ملایر نهاوند و تویسرکان و در نهایت حکومت کرمان اشاره کرد.

لقب حسنعلی خان

بالاترین لقب حسنعلی خان (امیر نظام) بود که در سال 1303 اعطا شده بود همچنین، وی که درجه امیر تومانی قشون را داشت از دیگر القاب وی میتوان به لقب سالار عسکر یا سالار لشکر (در منابع متفاوت است) اشاره کرد .

در طول خدمت امیر نظام گروسی ،مدال ها و نشان های مختلفی به وی اعطا شده بود که از جمله میتوان به دریافت نشان عقاب سفید از آلمان، لژیون دونور از فرانسه، نشان لئوپولد از بلژیک، سن موریس لازار از ایتالیا، کوردوروایال از روسیه و نشان مجدیه از عثمانی اشاره کرد.

آثار حسنعلی خان

وی همچنین از خوشنویسان مطرح ایران در دوره قاجار بود و بدین منظور نامه ی وی به فرزندش یحیی که دارای متن بسیار زیبا، پند آموز و پر محتوا می باشد به همت منوچهر سعید وزیری در سال 1366 خورشیدی به نام پندنامه یحیویه چاپ گردید.

از دیگر آثار حسنعلی خان میتوان به منشات و نامه های دیوانی که توسط پژوهشگران به صورت کتاب گردآوری گردیده اشاره کرد. امیر نظام گروسی که بی شک فردی وطن دوست، دانشمند و اهل هنر و ادب بوده، به دلیل تجربه زندگی در اروپا همواره خواستار پیشرفت و ترقی ایران بود و حتی در اعتراضات مردم علیه دولت در سال 1309، در مسئله تحریم تنباکو، از تهران به وی دستور تیراندازی و خاموش کردن غائله مخابره شد، ولی خود را به طرف مردم کشیده و از انجام دستور تهران خودداری کرد.

هر چند این نافرمانی به عزل موقت امیر نظام منجر شد، ولی چهره مردمی وی را پر رنگ تر کرد. حسنعلی خان در دوران مناصب خود تلاشهای زیادی در راستای توسعه و صنعت انجام داد ولی بسیاری از تلاشهایش به دلیل فشار و دخالت درباریان خائن عقیم ماند. او در سال 1317 ه ق در کرمان در گذشت و در مقبره ای که خود دستور ساخت آن را داده بود دفن شد.

مکان بنای تاریخی امیر نظام گروسی در تبریز

لازم به توضیح است که محله ششگلان در دوره قاجار از محله های اعیان نشین شهر بوده، که علاوه بر متمولین، صاحبمنصبانی از جمله (عبدالحسین میرزا فرمانفرما، خازن لشکر، ناظم الدوله، ضیاء الدوله، نظام الدوله، محمد علی میرزا و… نیز در این محله سکونت داشته اند. خانه تاریخی امیر نظام نیز در این محله واقع شده، البته این عمارت در دوره قاجار دارای باغی وسیع بوده که به باغ امیر معروف بوده است ولی بعدها، به ویژه بعد از دوره قاجار به دلیل ساخت و سازی که در محوطه باغ صورت گرفته است.

امروزه تنها باغچه ای کوچک از باغ معروف بنا باقی مانده است. این خانه در دوره پهلوی مدتی به عنوان اداره فرهنگ و دارائی مورد استفاده قرار گرفته بود ولی بعد از پایان مرمت آن در سال 1385 تا امروز، به عنوان موزه قاجار مورد استفاده قرار گرفته و تالار ها و اتاق های آن هر یک به یک موضوع خاص اختصاص داده شده که به تفکیک به شرح هر یک می پردازیم.

طبقه اول موزه شامل :

تالار سکه (شامل سکه های چکشی و ماشینی شاهان دوره قاجاریه، همچنین بر دیوارها نیز تمبر های قاجاری از دوره ناصرالدین شاه تا احمد شاه به نمایش در آمده است)
تالار بافته (شامل ،لباس های ترمه و پوشاک قاجاری به همراه تصاویر مربوطه)
تالار چینی (در این تالار انواع بشقاب ها و ظروف چینی سفارشی پادشاهان و درباریان قاجار ازجمله فتحعلی شاه و ظل السلطان، ظروف اهدایی پادشاهان کشورهای خارجی به درباریان قاجار، همچنین ظروف کمیاب سفارسی تجار ایران قدیم به نمایش در آمده است)
تالار آبگینه (ظروف شیشه ای متعلق به رجال و متمولین دوره قاجار به نمایش در آمده)
تالار فلزات (شامل صنایع دستی و ظروف فلزی قاجاری)
تالار موسیقی (این بخش شامل آلات موسیقی اعم از انواع تار، پیانو، صفحه های سنگی، گرامافون، اسناد متعلق به اقبال آذر (اقبال السلطان) میباشد)
تالار خاتم (در این تالار میز و صندلی، صندوق و تابلوهای خاتم کاری قاجاری مربوط به رجال دوره قاجار به نمایش گذاشته شده است)

و تالار های زیر زمین شامل

تالار سنگ (شامل کتیبه های جلوس مظفر الدین شاه، کتیبه ی راجع به زلزله ی تبریز، سردر سنگی ادارات و مدارس تبریز و … به نمایش در آمده است)
تالار اسلحه (سلاح های قدیمی سرد و گرم، باروت دان ها و … از دوره صفویه تا اواخر قاجار به نمایش در آمده است)
بخش قفل و فانوس (در این بخش قفل های قدیمی و فانوس های قاجاری از مجموعه استاد رضا سرابی اقدم به نمایش درآمده است.)
بخش فرامین پادشاهان (این بخش که در حوضخانه عمارت به نمایش درآمده، شامل فرمان و احکام پادشاهان به رجال و صاحب منصبان دوره قاجار می باشد)
تالار معماری و شهر سازی (در این بخش نقشه های تاریخی دارالسلطنه تبریز و تصاویر مربوطه به نمایش گذاشته شده است)