بازار تبریز، بزرگترین بازار سرپوشیده جهان

     شهر تبریز در طول تاریخ چندین بار به عنوان پایتخت انتخاب شده و در دوره قاجار محل اقامت ولیعهدان قاجار بود. از این‌رو این شهر محل زندگی و حکومت تعدادی از پادشاهان و بسیاری از رجال دولتی بوده است و آن صاحب‌منصبان در این شهر، عمارت‌ها و کاخ‌هایی را جهت سکونت خود و اطرافیانشان و ابنیه‌هایی را جهت اداره شهر و یا به صورت عام المنفعه ساخته بودند که شکوه و جلال بسیاری از آن عمارات و ابنیه‌ها در سفرنامه‌ها و تواریخ ذکر شده است. در ادامه این مجله به معرفی و جزئیات مربوط به بازار تبریز خواهیم پرداخت.

بازار تاریخی تبریز

بازار تاریخی تبریز با مساحتی در حدود یک کیلومترمربع بزرگترین بازار مسقف آجری جهان به شمار می‌رود. تبریز درگذشته به دلیل قرارگرفتن در مسیر جاده ابریشم مرکز مبادله کالاهای آسیایی و اروپایی بود و از مهم‌ترین مراکز بازرگانی آسیا به شمار می‌رفت و کاروان‌های تجاری از کشورهای آسیایی و اروپایی در آن رفت و آمد می‌کردند. «مجموعه بازار دارای 20 راسته بازار، 35 سرا و کاروانسرا، 25 تیمچه، 11 دالان و 12 مدرسه، 30 مسجد، 5 باب حمام و 5500 باب مغازه و حجره و فروشگاه بوده و 40 صنف از مشاغل را در برمی‌گیرد».

بازار تبریز دارای طاق‌های آجری بود، و حدود 3 سده پیش و پس از وقوع زمین لرزه تاریخی تبریز در سال 1194 قمری توسط نجف‌قلی خان دنبلی حاکم وقت تبریز بازسازی شده است. «راسته‌های اصلی این بازار توسط راسته‌های فرعی به هم متصل شده‌اند و در فضاهای بین آنها تیمچه‌ها و سراها بنا شده است. تقاطع راسته‌ها در سه راهی‌ها و چهارراهی‌ها را طاق‌های آجری گنبدی پوشانده است. بزرگترین گنبدبازار، گنبد تیمچه‌ امیر و زیباترین نوع معماری آن تیمچه مظفریه است».

راسته‌های بازار تبریز

راسته‌های بازار تبریز عبارت‌اند از: بازارکفاشان (باشماخچی بازار)، بازار کلاه دوزان (بورکچی بازار)، قیز بستی بازار، بازار صادقیه، راسته بازار جدید، راسته بازار قدیم، یمنی¬دوز بازار، بازار سراجان، بازار میرابوالحسن، بازار شیشه‌گر‌خانه، بازار دلاله‌زن، بازار دوه‌چی، بازار رنگی (رهلی بازار)، بازار سرخاب، بازار صفی، بازار حرمخانه، کهنه بازار، بازار کره‌نی‌خانه و…

راسته کفاشان

تیمچه‌ها

تیمچه‌های معروف این بازار عبارت‌اند از تیمچه امیر، مظفریه، قندفروشان، حاج‌صفرعلی، حاج محمد‌قلی، بزازان، عباچی، صادقیه، میرابوالحسن، شعربافان، خان، شیخ کاظم، در عباسی، هاشمیه، حاج تقی، حاج علی اکبر، حاج رحیم، حاج ابوالقاسم، میرزا شفیع، اخلاقی، ملک، سه تیمچه حاج شیخ و…

تیمچه خرازی ها

تیمچه ملک

تیمچه مظفریه بازار تبریز

کاروانسراهای بازار

از کاروانسراهای این بازار می‌توان به کاروانسرای امیر، کاروانسرای میرابوالحسن، کاروانسرای کشمش‌چی‌لر، کاروانسرای حاج سید حسین و… اشاره کرد.

سراهای بازار

از سراهای معروف بازار تبریز می‌توان به سرای گرجی‌لر، سرای میرزامهدی، سرای حاج محمدقلی، سرای آقا، سرای میرزاشفیع، سرای میر اسماعیل، سرای آلمانی‌ها، سرای میرزاجلیل، سرای شیخ کاظم، سرای امیر، سراهای کوچک و بزرگ شاهزاده، سرای حاج علی اکبر، سرای دباغان، سرای حاج رسول، سرای در عباسی، صاحب دیوان، سرای کچه‌چیلر، سرای خان، سرای دو دری (ایکی قاپلار) و… اشاره کرد.

سرای امیر

دالان‌های بازار

از دالان‌های معروف بازار می‌توان به دالان خونی (قانلی دالان)، دالان میرزامحمد، دالان شعربافان، دالان خان، دالان حاج شیخ، دالان حاج علی اکبر، دالان دو دری، دالان حاج رحیم، دالان میرزا مهدی و… اشاره کرد.

دالان خونی (قانلی دالان)

مساجد بازار

از معروف‌ترین مساجد بازار می‌توان به مسجد جامع، مسجد خاله اوغلی، صاحب‌الامر، حاج صفرعلی، قیزیللی، شهیدی، حجه الاسلام، سیدتقی، مقبره، دباغ خانه، اشراقی، مفید آقا، صادقیه، 63 ستون، جمعه و… اشاره کرد.

مسجد جامع

مدارس بازار

از مدارس تاریخی واقع در بازار تاریخی تبریز می‌توان به مدارس طالبیه، جعفریه، اکبریه، صادقیه، حاج صفرعلی و… اشاره کرد. نام بازار تبریز در بسیاری از سفرنامه جهانگردان و کتاب‌های تاریخی ذکر شده است که به چندی از آنها اشاره می‌شود.

مدرسه طالبیه

نقل قول های افراد برجسته

یاقوت حموی مولف «معجم البلدان» درباره بازار تبریز می‌نویسد:«در تبریز پارچه‌های عبایی و خطایی و اطلس و سجاده می‌بافند و به سایر بلاد مشرق و مغرب می‌برند و این مرکزیت تجارت بازار تبریز را می‌رساند که به شرق و غرب کالا صادر می‌کند».
ابن بطوطه بازار تبریز را بهترین بازار دنیا معرفی کرده نوشته است:«از دروازه بغداد به شهر تبریز وارد شدیم و به بازار بزرگی که بازار غازان نامیده می‌شد، رسیدیم و آن از بهترین بازارهایی بود که من در همه‌ شهرهای دنیا دیده‌ام».
کلاویخو نماینده پادشاه اسپانیا که بین سال‌های 806 الی 809 ه‍. ق هنگام سفر به سمرقند از تبریز دیدن کرده، درباره بازار این شهر می‌نویسد:«چون از کاروانسرا‌ها خارج شویم به خیابان‌ها و بازارهایی می‌رسیم که در آن‌ها همه گونه کالا فروخته می‌شود. در بازار پارچه‌های ابریشم و پنبه و تافته و ابریشم خام و جواهرات و همه گونه ظروف می‌توان یافت».
«آمبروسیوکنتارینی سفیر ایتالیا در دربار اوزون حسن آق‌قویونلو که در سپتامبر 1474 م. (879 /878 ه‍.ق) در تبریز بوده بازارهای آن را چنین توصیف کرده است: «تبریز دارای بازارهای متعدد است، اجناس ابریشمی ساخت یزد و پارچه‌های پشمی فاستونی و سایر اجناس در آنجا فراوان است».
«اولیاء چلبی، سیاح معروف ترک در سال 1050 هجری از شهر تبریز دیدن کرده، راجع به بازار تبریز چنین می‌نویسد: «در حدود هفت هزار دکان در این شهر هست بسیاری از آنها به طرز «حلب» ساخته شده، جمیع کالا و اجناس در این بازار به فروش می‌رسد ـ تیمچه‌های بزرگ دارد ـ کبار ـ تجار ـ در آنجا تجارت و کاسبی می‌کنند. در چهار سوها و دکان‌ها ترازوی برنجی آویزان است که اصلاً دست آدم بر آن مس نمیکند و برای گندم و برنج و سایر حبوبات استعمال نمی‌شود. همه آنها را با ترازو وزن کرده می‌فروشند وای بر آن کس که در داد و ستد تخلف کند یا کم‌فروشد به چشمش میل و به سرش طاس گرم گذاشته و مجازات می‌کنند».
شاردن در سال 1084 هجری ضمن سیر و سفر در ایران وارد تبریز می‌شود راجع به بازار چنین می‌نویسد:«زیباترین بازار شهر که مرکز معاملات کالاهای گرانبها و جواهرات می‌باشد. بازار «قیصریه» نام دارد که به معنای بازار شاهی است. این بازار مثمن و بسیار وسیع و بزرگ است. قیصریه را در حدود 850 هجری به فرمان «اوزون حسن» که مقر سلطنتش تبریز بود بنا کرده‌اند. تعداد بیگانگانی که در تمام اوقات در این شهر دیده می‌شوند بسیار زیاد است و از کلیه ممالک آسیایی در تبریز سکونت دارند. من کالایی را نمی‌دانم که در این بلده فروشگاهی از آن وجود نداشته باشد. سرتاسر شهر مشحون از صنایع قماش و ابریشم و زرگری است. عالی‌ترین دستارهای ایرانی در تبریز تهیه می‌شود».
«الکسیس سوکتیکف در سال 1828 میلادی بازار تبریز را چنین توصیف می‌کند. «بازار تبریز بزرگ و پرجنبش است، دکان‌ها و مغازه‌ها وسیع و زیباست و این یاد بود بعد از دیدن مغازه‌های دیگر که مورد تحسین دیگران قرار گرفت برای من حاصل شد و زمانی که به تهران رسیدیم، آن وقت توانستم به عظمت فعالیت بازرگانی تبریز پی‌ببرم».
جملی کارری راجع به بازار تبریز می‌نویسد: «تبریز، بازار و کاروانسراهای عالی و محکم دارد و موقعیت مهم تجاری این شهر گروه بی‌شماری از تجار و بازرگانان ملل مختلف را به خود جلب کرده است. تمام محصولات ابریشم خام گیلان به تبریز می‌آید و در اینجا از آن نخ ابریشمی تهیه می‌شود و این کارها نیز سبب بزرگی و کثرت جمعیت شهر می‌گردد». وی در ادامه می‌نویسد: «در تبریز بازاری به نام قیصریه وجود دارد که ما از آن دیدن کردیم. این بازار، گنبد بزرگ و مرتفعی دارد. که مرکز داد و ستد تجار بزرگ است. نفیس‌ترین کالاها را در اینجا می‌توان به دست آورد. بعد از آن بلافاصله بازار زرگران آغاز می‌شود این بازار دارای گنبدها و طاق‌های آجری محکم متعددی است.»
چنانچه محرز است بازار تاریخی تبریز روزگاری دارای شکوه و جلال و آوازه خاص و عام بوده و نوشته‌ مورخان و سفرنامه‌نویسان سندی براین مدعاست.

بازار تاریخی تبریز در سال 1354 هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران و در سال 1389 شمسی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.