«معماری خانه های قدیمی تبریز جدا از نقشی که در ایجاد امنیت، آرامش و سهولت زندگی داشته، با فرهنگ خاص مردم گذشته نیز گره خورده بود. بدین ترتیب خانه های قدیمی تبریز از هر نوع نقش و ویژگی با هنر آمیخته شده است. حیاط وسیع، درختان میوه، حوض وسط حیاط، پنجرههای مشبک ارُسی نورگیر، ایوان با سرستون‌های گچبری شده و اتاقهای نشیمن بزرگ از نکات آرامش بخش این خانه‌ها بودند، موضوعی که حتی در زمان کنونی نیز با وجود برج‌هایی که سر به فلک کشیده‌اند، هنوز برای مردم دارای ارزش است و امروزه بسیاری از مردم سعی می‌کنند که گوشه‌ای از خانه‌های خود را به شیوه خانه های سنتی قدیمی تزئین کنند و یا در افق آینده خویش این تفکر را پرورش دهند، که روزی خانه خود را به نقش‌های خیال‌انگیز خانه دوران کودکی خود برگردانند». در شهر تبریز نیز بسیاری از این خانه‌ها تا به امروز باقی مانده است. تعدادی از آن‌ها بعد از مرمت به عنوان موزه یا مراکز فرهنگی، دانشگاهی و هنری مورد استفاده قرار گرفته‌اند، که در این فصل سعی کردیم تعدادی از این خانه های قدیمی تبریز را خدمتتان معرفی نماییم.
خانه امیرکبیر
این خانه که یکی از خانه های قدیمی تبریز است، که در اوایل دوره قاجاریه ساخته شده است. این خانه درگذشته بسیار بزرگ بوده ولی در گذر‌زمان بخش اعظمی از آن از بین‌رفته و امروزه تنها دو پلان از آن باقی‌مانده است، که توسط شهرداری و میراث فرهنگی بازسازی و مرمت شده است. روزگاری این خانه محل زندگی و کار میرزا‌محمد‌تقی خان فراهانی مشهور به امیرکبیر یکی از صدراعظم‌های شهیر ایران در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار بود. این بنا در بوستان امیرکبیر در چهار راه لاله، به سمت نصف‌راه، کوی فیروز واقع شده است.
خانه ارفع الملک جلیلی
این خانه بسیار زیبا متعلق به حاج ارفع الملک جلیلی از نخستین شهرداران تبریز، در دوره پهلوی اول میباشد. این خانه سَردَر بسیار زیبای سنگی دارد، که در سال 1381 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قرار است این خانه ارزشمند توسط شهرداری تبریز به زودی مرمت شود. این بنا در خیابان منصور تبریز قرار دارد.
خانه امیر پرویز
این خانه متعلق به دوره پهلوی میباشد و به نام مالک قبلی آن (امیر‌پرویز) معروف است. این بنا از خانه های قدیمی تبریز، شامل دو طبقه میباشد، «طبقه اول شامل 3 اتاق که همگی پنجره رو به حیاط دارند. در قسمت بالای ورودی در طبقه اول یک بالکن به فُرم نیم بیضی دارای نرده میباشد. نمای اصلی ساختمان، دارای آجرکاری‌های زیبای دوره پهلوی، بخصوص نمای طبقه اول قاب‌بندی شده و درب و پنجرههای ساختمان چوبی میباشد». اخیراً در این خانه موزه صدا ایجاد شده است. این بنا در خیابان تربیت، کوچه کرباسی واقع شده است.
خانه انصارین
این خانه مربوط به دوره قاجار میباشد و مالک اولیه آن میرزامحمود انصارین (استاد ادبیات عرب و فارغ التحصیل دانشگاه الازهر مصر) میباشد. این خانه نمای آجری دارد و دارای چهارستون چوبی با ستون گچبری شده و پنجرههای مشبک و تزئینات آجری میباشد. این خانه در خیابان دارایی قرار دارد.
خانه اردوبادی
این خانه در اوایل دوره پهلوی ساخته شده و نمای آن از سنگ و آجر است و دارای دو ستون زیبا و با سرستون‌های گچبری شده در ورودی ساختمان میباشد.
«این ساختمان زیبا، در سال‌های جنگ‌جهانی دوم و در زمان اشغال تبریز به دست روس‌ها، کنسولگری عراق بوده است. خانه اردوبادی یک هزار و 600 مترمربع وسعت دارد و اعیانی آن در 3 طبقه بنا شده است. این بنا هم اکنون به عنوان مرکز اسناد ملی شمال غرب مورد استفاده قرار می‌گیرد». این اثر در خیابان ارتش جنوبی قرار دارد.
خانه استاد شهریار
این خانه در گذشته محل سکونت استاد محمد‌حسین بهجت تبریزی معروف به استاد شهریار از بزرگترین شاعران بنام ایران بود که بعد از فوت ایشان توسط شهرداری خریداری گردید. قدمت بنا متعلق به دوره پهلوی دوم میباشد، ساختمان در دو طبقه بوده و نمای آجری دارد و زیر بنای آن بالغ بر 250 مترمربع میباشد. این خانه امروزه به عنوان موزه ادبی استاد شهریار مورد استفاده قرار گرفته است، و در محله مقصودیه تبریز قرار دارد.
خانه بلورچیان
این خانه یکی دیگر از خانه‌های قدیمی تبریز میباشد که در دوره قاجار ساخته شده است. این خانه سَردَر پُر نقش و نگاری دارد که توجه هر بیننده را به خود جلب می‌کند. «ساختمان اصلی در قسمت شمالی قرار دارد و رو به جنوب دارای ایوان ستوندار است. طنبی مشرف به ایوان و اتاقهای جانبی (گوشوار) طرفین ایوان را تشکیل می‌دهند. حیاط اندرونی در شمالی‌ترین بخش ساختمان و طرفین آن اتاق‌هایی در شرق و غرب که مشرف به حیاط اندرونی میباشد. خانه بلورچیان دارای زیرزمین بوده و اتاقهای زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاق‌ها به صورت انباری و مطبخ استفاده می‌شود. از خصوصیات بارز این خانه کامل بودن مجموعه و رعایت تقارن در نما است. تزئینات آجر به کار رفته در سردر و سرستون‌های نمای جنوبی، کاربندی حوضخانه، پنجرههای اُرسی و دیگر تزئینات چوبی به کار رفته در بنا دارای زیبایی خاصی است».
این خانه که مالکیت شخصی دارد در محله سرخاب واقع شده و در سال 1379 توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
خانه بهنام
این خانه یکی از قدیمی‌ترین خانه‌های تبریز است که در اواخر دوران زندیه و اوایل قاجاریه ساخته شده است. «این بنا دارای اندرونی و بیرونی است. بیرونی آن شامل طنبی و اتاق است که در ضلع شمالی حیاط شکل گرفته‌اند. در طنبی ارُسی‌دار آن که دارای ایوان ستوندار با تزیینات گچی است، نقاشی‌های بسیار زیبایی بر دیوار‌ه‌ها و سقف‌ها نقش بسته است. تزیینات و نقاشی‌های موجود در طاقچه‌ها، شومینه‌طنبی و اتاقهای جنبی نیز چشمگیر است. در ضلع جنوبی بیرونی نیز فضاهایی شامل تراس تابستانی باستون‌ها، سرستون‌های گچی مقرنس‌کاری و نیزفضای ورودی و چند اتاق دیگر دیده می‌شود. در ضلع شرقی و غربی، حیاط بیرونی به دیواره‌هایی که دارای طاق‌نما می‌باشند محدود است.
اندرونی خانه در شمالی‌ترین بخش ساختمان قرار گرفته، که طرفین آن را اتاق‌هایی در قسمت شرق و غرب و مُشرف به حیاط اندرونی تشکیل داده‌اند. پشت بام اتاقهای اندرونی به صورت مهتابی استفاده می‌شود، این بخش ساختمان دارای زیرزمین نیز میباشد که اتاقهای زیر طنبی برای نشیمن تابستانی و دیگر اتاق‌ها به صورت انباری و مطبخ در آن مورد استفاده قرار می‌گرفت. مساحت اعیانی این ساختمان 840 مترمربع و مساحت آن 900 مترمربع است. اکنون جزو مجموعه دانشکده معماری شهرسازی دانشگاه تبریز است». این خانه تاریخی در محله مقصودیه تبریز واقع شده است.
خانه پروین اعتصامی
این بنا یکی دیگر از خانه های قدیمی تبریز در دوره پهلوی اول میباشد و روزگاری محل سکونت پروین اعتصامی شاعره معروف ایرانی بود. این ساختمان با مساحت 1300 مترمربع در دو طبقه و یک زیرزمین تشکیل شده است. و دارای چند اتاق و یک حوضخانه میباشد. این بنا نمای آجری دارد و دارای پنجرههای چوبی میباشد. خانه پروین اعتصامی امروزه به منظور نمایشگاه‌های سازمان میراث فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در اول خیابان عباسی (کوچه پروین اعتصامی) قرار دارد. این اثر در سال 1385 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. عکس روی جلد این مجله مربوط به خانه پروین اعتصامی میباشد.
خانه ثقــۀ‌الاسلام
این خانه زمانی محل سکونت (میرزا علی‌آقا تبریزی) معروف به ثقــۀ‌الاسلام تبریزی از علمای جنبش مشروطه آذربایجان در دوره قاجار بود که متأسفانه در عاشورای 1330 هجری‌قمری به همراه چند‌تن دیگر از مشروطه خواهان به دست روس‌های تزاری به شهادت رسید «این بنا در 3 طبقه بنا شده و دارای نُمای قاب‌بندی آجری و بالای پنجره‌ها دارای آجرکاری‌های زیبا در طرح‌های مختلف میباشد. کف حیاط این خانه پایین‌تر از تراز خیابان میباشد». و دارای چهارستون چوبی در ورودی اصلی ساختمان میباشد. و همچنین راه پله‌های خانه، پنجره‌ها و کف طبقات و همچنین ایوان آن نیز چوبی میباشد. خانه شهید ثقــۀ‌الاسلام تبریزی در خیابان چایکنار مابین پل قاری و صاحب الامر واقع شده است و در سال 1381 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
