مساجد از جمله بناهای ارزشمند تاریخی می‌باشند که با فرهنگ مردم این خطه عجین شده و همواره از سوی مردم مورد توجه و احترام بوده و هنرمندان کوشیده اند تا با همه مهارت و کاردانی خود در ایجاد استحکام و زیبایی و فضای معنوی آن نقشی داشته باشند. و در واقع مسجد تاریخی مجموعه‌ای است از هنرهای گوناگون که از گذشتگان برای ما به یادگار مانده است. برای شهر تاریخی تبریز و ویژگی های مساجد تبریز هم میتوان به طراحی مناسب، محاسبات دقیق، انواع سازه، ستون‌های زیبا و… اشاره کرد. در ادامه به برخی از قدیمی ترین مساجد تبریز خواهیم پرداخت.
مسجد استاد و شاگرد
این مسجد در دوره حکومت چوپانیان به سال 742 ه.ق به دستور شیخ حسن چوپانی ملقب به علاء الدین (موسس حکومت چوپانیان) ساخته شده است. این بنا از مساجد تبریز، در ابتدا به اعتبار لقب شیخ حسن علائیه می‌خواندند ولی چون تحریر کتیبه مسجد توسط خواجه‌عبدالله صیرفی کتیبه نویس معروف آن دوره و شاگردش انجام یافته بعدها به مسجد استاد و شاگرد معروف شد.
«این مسجد بعد از ویرانی در زلزله توسط عباس میرزا نایب السلطنه مرمت گردید و براساس کتیبه مرمرین کوچکی که روی دیوار شمالی مسجد نصب است آخرین بار در دوره قاجار در سال 1338 ه.ق توسط حاج محمد آقا اردبیلی تعمیر اساسی گردیده است». این بنا از مساجد تبریز پلانی مستطیلی دارد که از دو شبستان در دو طرف بنا تشکیل یافته که بخشی از آن شبستان ستوندار و بخش دیگر دارای فضای گنبدی و دارای غرفه‌بندی میباشد.
ملامحمد امین حشری تبریزی در کتاب روضه الاطهار می‌نویسد: «عمارت استاد شاگرد از علاءالدین [شیخ حسن‌بن تیمورتاش بن‌امیر چوپان است که] مشهور به شیخ حسن کوچک بوده و اسم این عمارت علائیه است و اسم پادشاهی که در آن عمارت مرقوم است. سلطان سلیمان است که پسر محمد‌بن سکنه بن یشمت‌بن هلاکوخان‌بن چنگیز است و آن عمارت در سنه‌اثنی و اربعین و سبعمائه (742) در عرض یکسال به اتمام رسیده است. و جز این از سلطنت اثری باقی نمانده، و خطی دو آن عمارت شده است. که دیده کاتب افلاک در عرصه خاک نظیرش مشاهده ننموده و آن خط خواجه عبد‌الله صیرفی است و اینکه عمارت را استاد شاگرد می‌گویند باعث آنست که بعضی از طرف شرقی عمارت را شاگرد صیرفی نوشته است. مزاره امیر‌علی [چپ] (از کبار اصحاب است) در این دیار که به شهیدگاه شهرت دارد و روز دوشنبه وقفه اوست. خواجه عبد‌الله صیرفی در چرنداب مدفون است و کتاب عمارت خواجه رشید را نیز ایشان نوشته‌اند. و خط شریف ایشان در عمارات تبریز بسیار است».
این مسجد در تقاطع خیابان‌های فردوسی و محققی (سه راه امین) واقع شده است، و در سال 1348 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد اسماعیل خاله اوغلی
«این مسجد در جانب جنوبی دالان مدرسه طالبیه و متصل به دیوار شرقی مسجد جامع قرار گرفته است. این مسجد که سابقاً به مسجد ملامحمدحسن پیشنماز معروف بوده ده ستون سنگی زیبا و هیجده گنبد ضربی آجری دارد. مدخل مسجد طاق کوچکی از آجر تعبیه شده که در پایین آن و بالای در ورودی، آیه 18 سوره توبه به خط ثلث برجسته گچبری گردیده است». «در این مسجد حاج میرزا عبدالعلی آقا پسر حاج میرزا محمد مشهور به بالا مجتهد یعنی مجتهد کوچک که برادر میزرا صادق آقا مجتهد بوده، اقامه‌ی جماعت می‌کرده است».
«نادر میرزا نویسنده کتاب تاریخ و جغرافیای و دارالسلطنه تبریز درباره این مسجد می‌نویسد: پس از خراب شدن مسجد حسین قلیخان عمارت کرد بر همان بیان قدیم و آن مسجدی است مرتفع و طولانی و عریض… که با گچ و آجر نباشد طاقی و سقوف را هیچ قرینه نباشد از دو سوی غرفی بدین سال‌های نزدیک عمارت شده که پوشیده رویان نشینند و بدین جامع از رخام و کاشی هیچ نباشد. گویند نخست بنای این مسجد عثمانیان نهاده‌اند…» این مسجد در خیابان شهید مطهری جنب مسجد جامع تبریز واقع شده است.
مسجد امام جمعه
این مسجد متعلق به دوره صفوی میباشد و «دارای بیست ستون سنگی با سرستون مقرنس و سی‌گنبد ضربی آجری دارد». مسجد امام جمعه بر اثر زلزله مخرب معروف تبریز تخریب شده بود که مجدداً «این مسجد را یک بازرگان دیندار به نام حاجی علی به تاریخ یکهزاررو دویست و پنجاه و پنج هجری قمری مجدداً عمارت کرده است.» از خصوصیت‌های بارز این مسجد میتوان به رنگ سبز بودن ستون‌های آن اشاره کرد. که جلوه زیبایی به این مسجد تاریخی بخشیده است. در ساختن این مسجد از آجر و گچ استفاده شد، «نادر میرزا راجع به این مسجد می‌نویسد: «این مسجد به مسجد سبز اشتهار دارد، زیرا که ستون‌های آن مسجد به لون سبز زینت داده‌اند.» این بنا در جانب شرقی بازار مسجد جامع در نزدیکی مدرسه طالبیه واقع شده است.
مسجد امامزاده
این مسجد مربوط به دوره قاجار است «فضای شبستان این مسجد حدود 10/5 طول و 4/5 عرض دارد. در قسمت شمالی دارای دو طاق نما میباشد و در قسمت شرقی و غربی دارای خواجه‌نشین است که طول آنها با هم برابر میباشد، در قسمت جنوبی مسجد محراب کاشیکاری شده وجود دارد».
این بنا در سال 1384 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در تبریز، خیابان مطهری، کوچه شهید دلیر اکبری واقع شده است.
مسجد امین‌الوزراء
این مسجد به هزینه و وقف مجید الملک از رجال دوره قاجاریه ساخته شده است و در ششگلان در کوچه پای چراغ واقع است.
مسجد پل سنگی
این مسجد مربوط به دوره قاجار است و به دلیل واقع شدن در روبروی پل سنگی معروف تبریز به این نام معروف شده است. «این مسجد شمال 8 ستون میباشد که 6 ستون آن سنگی با سرستون‌های سنگی مقرنس کاری شده و 2 ستون آن آجری با قطر زیاد در بخش محراب مسجد میباشد. پوشش سقف مسجد طاق و گنبد آجری با کاربندی‌های آجری که در آن آجر‌های رنگی لعابدار به رنگ آبی فیروزهای به کار رفته است. سرستون‌های سنگی مسجد به رنگ سفید رنگ آمیزی شده است. نماهای جنوبی و غربی مسجد دارای قاب‌بندی‌های آجری و آجرکاری به فرم حصیر میباشد و پنجره‌ها به فرم قوس‌جناغی و از جنس چوب میباشد. نمای جنوبی همچنین دارای چهار کتیبه کاشیکاری شده است که در کتیبه بالای سردرب ورودی نام مسجد و در بقیه آیات قرآنی حک شده است».
این مسجد در چایکنار، روبروی پل سنگی واقع شده است. و در سال 1383 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد ثقــۀ‌الاسلام
این مسجد مربوط به دوره قاجار است و «در سال 1265 ه.ق به همت مرحوم حاج میرزا محمد شفیع ثقــۀ‌الاسلام تجدید بنا و توسعه یافته است».
این مسجد دارای 20 ستون سنگی میباشد. و چون تجدید بنا و «امامت این مسجد را مرحوم حاج میرزا محمد شفیع ثقهالاسلام پیشوای شیخیه» (جد مرحوم ثقــۀ‌الاسلام شهید) برعهده داشت این مسجد نیز به تبع آن به مسجد شیخیان معروف شده بود. این مسجد در سال 1382 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، و در انتهای خیابان دارایی، جنب صاحب‌الامر واقع شده است.
مسجد جامع قراملک
«این مسجد مربوط به دوره صفویه میباشد که در دوره قاجار بازسازی و توسعه یافته است». این بنا نمای آجری داشته و دارای در و پنجره‌های چوبی با شیشه‌های رنگی میباشد. داخل بنا شبستانی مستطیل شکل، دارای ستون‌های آجری بوده و ورودی آن ترکیبی از سنگ و آجر است. این مسجد در سال 1386 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، و در قراملک، خیابان وحدت میدان حسینیه واقع شده است.
مسجد حسن‌پادشاه
این مسجد که یکی از قدیمی ترین مساجد تبریز است. در دوره آق‌قویونلو‌ها در بزرگترین میدان حکومتی تاریخ ایران ساخت شده بود که متأسفانه به دلیل زلزله‌های تبریز ویران شده و امروزه دیگر شکوه و جلال گذشته خود را ندارد ولی چنانچه که مورخان و سفرنامه نویسان نوشته‌اند. در روزگار خود یکی از زیباترین و با شکوه‌ترین مساجد تبریز بوده است. «حاج خلیفه کاتب چلبی مولف کتاب جهان نما درباره‌ی این مسجد می‌نویسد در جامع السلطان حسن که از بناهای اوزون حسن پادشاه آق‌قویونلو است و به طرز جوامع سلاطین با سنگ تراش و سرب ساخته شده، بنای متین و با شکوهی است.
در کنار صفه محراب، یک قطعه مرمر بلغمی بزرگ به طول و عرض چند ذرع به دیوار نصب شده و جامع را رونق بخشیده است. سنگ مرمری با چنین ابعاد از نوادر به شمار می‌رود. اولیا چلبی، که در سال 1050 ه.ق از مسجد حسن پادشاه دیدن کرده در توصیف این مسجد نوشته است: «… این مسجد را سلطان حسن آق‌قویونلو بنا کرده است… بنای این مسجد یکی از شاهکارهای هنر معماری است. گنبد‌های آن همه کاشیکاری شده و از چهارسو دارای منافذی هستند که با سنگ‌های مرمری مزین و مُشعشع گردیده‌اند. روی هر چهار دیوار این مسجد بزرگ را با اسلیمی‌ها، ترنج‌ها و گل‌ها و بوته‌های گوناگون و کتیبه‌های متعدد حجاری و گچبری شده زینت بخشیده‌اند. بالای درها و پنجره‌ها نیز سنگ نبشته‌هایی با خط ثلث جلی وجود دارد. که بی‌شباهت به خط زیبای یاقوت مستعصمی نیست. در طرفین محراب این مسجد دو پارچه ستون سنگی زرد قرار دارد که گویی اینها از کهرباست و نظیرشان در هیچ جای دنیا پیدا نمی‌شود». این مسجد در محوطه بازار دوه‌چی و میدان صاحب الامر (صاحب آباد) واقع شده است.
مسجد حاج صفرعلی
بنای اصلی این مسجد در دوره صفویه ساخته شده است این مسجد نمای آجری با کاشیکاری فیروزهای داشته و با گنبدی بلند با مناره‌های منقش به کاشی‌های آبی رنگ و فیروزهای تزئین شده است، و دو تالار وسیع ستوندار در ضلع شرقی و غربی مسجد قرار دارد. این مسجد در زمان نایب‌السلطنه عباس میرزا بازسازی شده است. مسجد حاج صفرعلی در ضلع جنوب غربی بلوار چایکنار تقاطع خیابان دارایی واقع شده است.
مسجد حاج‌کاظم
اسکندر میرزا پسر نایب‌السلطنه در محله دوه‌چی ساکن بود و مسجد حاج کاظم یکی از بناهایی است که به دستور او ساخته شده است.
«مرحوم ثقهالاسلام می‌نویسد که کاظم یکی از چاکران و خدمتگزاران اسکندر میرزا بود که به حج رفت و حاجی شد و چون عمارت آن مسجد با نظارت وی اهتمام یافت و زحمات زیادی را حاج کاظم در بنای این مسجد متحمل شد، لذا به دستور اسکندر میرزا مسجد مزبور به نام او معروف شد و اکنون هم یکی از مساجد تبریز محله‌دوه‌چی میباشد».
این مسجد در محله دوه‌چی، کوی (گرو) واقع شده است.
مسجد حاج غفّار
مسجد حاج غفّار یکی از معروفترین مساجد تبریز است که مربوط به دوره قاجار میباشد. این مسجد دارای شش شبستان و ستون‌های سنگی و گنبد‌های ضربی آجری میباشد. این اثر تاریخی در سال 1381 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در خیابان 17 شهریور قرار دارد.
مسجد حاج‌میرمحمود
مسجد حاج میرمحمود به مساحت 631 مترمربع از سمت شمال به ششگلان و از شرق به خیابان شهید بهشتی متصل گردیده است. این مسجد دارای هشت ستون و 18 گنبد آجری ضربی میباشد. تاریخ این بنا سال 1250 هجری شمسی مقارن قاجاریه میباشد. این اثر در چهارراه ششگلان واقع شده است.
مسجد حاج‌آقا بابا
«مسجد حاج‌آقا بابا، با 350 مترمربع مساحت قدمتی معادل دوره قاجار دارد، این بنا به نام بانی و سازنده آن یعنی حاج آقابابا معروف شده است. بنا با پلان مستطیل شکل با ابعاد 30/22 در 5/17 متر و در دو طبقه ساخته شده است.
این بنا دارای چهار ستون سنگی بسیار زیبا است که یکی از ستون‌ها که آجری بوده بعد از الحاق قسمت جلویی شبیه ستون‌های سنگی درآورده شده است. پوشش مسجد گنبدی بوده و آجرکاری و زیبایی گنبد و طاق در آن به چشم می‌خورد».
این مسجد در سال 1390 به عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شده و در محله دوه‌چی تبریز قرار دارد.
مسجد حجت‌الاسلام تبریز
«این بنا در جنوب صحن مدرسه طالبیه و جانب غربی مسجد جامع واقع گردیده و به مسجد شیخیه نیز معروف است. شبستان بزرگ این مسجد حدود 60 متر طول و 26 متر عرض دارد. پوشش آن متشکل از 54 گنبد آجری بر روی چهل ستون سنگی کبود است. همه ستون‌ها، منشوری و دارای قاعده ده ضلعی و سرستون مقرنس یکنواخت هستند. به جز یک ستون بزرگ واقع در جلوی محراب که حجاری تزیینی مارپیچ و سرستون مقرنس پرکاری دارد و از شکاهکار‌های هنر حجاری به شمار می‌رود. دورتادور مسجد دارای چندین طاق نما و خواجه‌نشین است. فضای داخلی مسجد، ساده و تزیینات آن منحصربه احادیثی است که با رنگ روغنی سفید بر دور ستون‌ها نوشته شده است.
در جانب غربی این مسجد، مسجد کوچک‌تری نیز بنا شده که ده ستون سنگی دارد و در زمستان‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. در جنوب مسجد کوچک، حیاط سه‌گوشی وجود دارد. که برف انداز هر دو مسجد محسوب می‌شود. این مسجد در طی سال‌های 1235 ـ 1240 ه.ق توسط ملامحمد ممقانی ساخته شده است. نامبرده رئیس شیخیه بود و حجت‌الاسلام نامیده می‌شد. وجه تسمیه مسجد نیز نام اوست».
مسجد خلخالی
«این مسجد مربوط به دوره قاجار است و در بازار تبریز واقع شده است. این بنا در سال 1381 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است».
مسجد خونی (قانلی مچید)
این مسجد که قدمت آن به دوره صفویه بازمی‌گردد یکی از مساجد معروف تبریز است که در محله چرنداب واقع شده است. مسجد خونی پس از زلزله ویرانگر سال 1193 هجری مورد بازسازی قرار گرفته است، «دارای هشت ستون سنگی به صورت استوانه‌ای هشت ضلعی با طاق ضربی آجری است» و در ضلع غربی و شرقی دارای خواجه‌نشین و غرفه میباشد. عقاید متفاوتی راجع به نامگذاری این مسجد به مسجد خونی وجود دارد که در زیر به آن اشاره می‌شود.
«مرحوم حاج حسین حسین‌خواه ریش‌سفید محل اعتقاد داشت که به هنگام بازسازی این مسجد بعد از زلزله مهیب تبریز بین بنا، معمار و کارگر، اختلافی پیش می‌آید که در اثر پرتاب آجر به سمت کارگر وی زخمی می‌شود و بعد از مدتی می‌میرد. عقیده دیگر اینکه عده‌ای معتقدند که در دوره مظفرالدین‌شاه قاجار در ماه محرم بین عزاداران اختلاف پیش می‌آید و یک نفر کشته می‌شود و خونی بر زمین ریخته می‌شود. و عقیده سوم اینکه در روزگار تسلط عثمانیان بر تبریز در این مسجد در اثر اختلاف شیعه و سنّی یک نفر کشته می‌شود»، از این رو این مسجد به مسجد خونی (قانلی مچید) معروف می‌شود.
مسجد دال و ذال
این مسجد در ضلع شرقی مقبره امامزادگان دال و ذال (علیها السلام) قرار گرفته است. و به تبع آن به مسجد دال و ذال معروف شده است. بنای اولیه مسجد و بقعه معلوم نیست، و در گذشته به مسجد الدار معروف بوده است.
مسجد دال ذال دارای چهارستون سنگی با سرستون مقرنس میباشد و نُه گنبد ضربی آجری دارد. این بنا در خیابان فردوسی، محله میار میار واقع شده است، و در سال 1384 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد سیدالمحققین
«نادر میرزا در ذیل توصیف مدرسه و بازار صادقیه تبریز می‌نویسد: «از موقوفات این مدرسه حمامی بود بس نیکو که اکنون ویرانه و مزبله است». حال اگر کسی وارد بازار صادقیه شود از آن حمام ویرانه و مزبله اثری نمی‌بیند و جای آن به مسجد دلگشا و مُرتبی برمی‌خورد که در سال 1322 ه.ق ازطرف حاج‌میرزا محمد رفیع طباطبایی ملقب به نظام العلماء بزرگ خاندان دیبا ساخته شده است، طول این مسجد قریب بیست و پنج و عرض آن در حدود پانزده متر است. هشت ستون سنگی قطور دارد و در دو ردیف قرار گرفته‌اند. طول مسجد نیز از شمال به جنوب است».
مسجد سیدتقی
از بین متعدد مساجد تبریز که قدمت آن به دوره قاجاریه باز می‌گردد و دارای نمای آجری بوده و همچنین از ویژگی‌های ستون‌های سنگی مقرنس‌کاری شده برخوردار میباشد، مسجد سیدتقی را در بازار رنگی (رهلی بازار) میتوان نام برد.
مسجد سیدعلی‌آقا
این بنا مربوط به دوره قاجار بوده و دارای هشت ستون سنگی میباشد، و در بخش‌های شمالی، شرقی و غربی مسجد ایوان دار و دارای طاق میباشد. مسجد سیدعلی آقا در بازارچه شتربان واقع شده است.
مسجد شاهزاده
مسجد شاهزاده مربوط به دوره قاجار است و دارای ستون‌های سنگی با سرستون‌های مقرنس‌کاری شده میباشد. نمای آن آجری با کاشیکاری‌های آبی کبود و فیروزهای میباشد که بر روی آنها آیات قرآنی نوشته شده است نادرمیرزا در کتاب «تاریخ و جغرافیای دارالسلطنه تبریز» می‌نویسد: «آمده که شالوده مسجد را قبل از جنگ ایران و روس و پیش از انعقاد قرار دارد ترکمانچای نهادند و در اثر جنگ، وقفه‌ای در ساختمان آن به وجود آمد و اتمام آن مدت‌‌‌‌ها پس از درگذشت نایب السلطنه عباس میرزا، در اواخر دوره محمدشاه، توسط مهدیقلی میرزا صورت گرفت».
«اما با توجه به وقف نامه قریه ایوق سراب ـ وقف مسجد شاهزاده ـ چنین به نظر می‌رسد که این مسجد در زمان نایب‌السلطنه ساخته شده و با پیش آمدن جنگ‌ها و مسافرت‌های وی و عدم مراقبت، ویرانی‌هایی در مسجد صورت گرفته که به وسیله مهدیقلی میرزا ـ برادر محمدشاه ـ تجدید و مرمت گردیده است.
مهدیقلی میرزا سی تومان از درآمد نصف قریه ایوق سراب را جهت نگهداری و تعمیر مدرسه و مسجد شاهزاده وقف نموده است». این مسجد در میدان شهدا قرار دارد.
مسجد شکلّی
مسجد شکلّی متعلق به دوره قاجار است و علت نامگذاری این مسجد به شکلّی وجود نقاشی‌هایی از حرم‌های ائمه اطهار به رنگ سیاه بر روی دیوارهای آن بوده است. این مسجد در سال 1355 هجری شمسی توسط اهالی مورد بازسازی قرار گرفت.
این بنا در تقاطع خیابان‌های شمس تبریزی و دارایی واقع شده است.
مسجد شهیدی
مسجد شهیدی متعلق به دوره قاجار میباشد. آقای بهروز خاماچی در کتاب شهر من تبریز می‌نویسد: «در محدوده کوچه صدر، کوچه معروف و مسجد تاریخی و قدیمی به نام میرزا سلمان حکیم قرار دارد که مسجدی است بسیار پر رونق در مرکز شهر و هم اکنون به نام مسجد آیت‌اله شهیدی معروف بوده و از معماری سنتی و قدیم جالبی برخوردار است. میرزا سلمان حکیم، انسان وارسته و پزشک عالیقدر شهر تبریز بود که از روی اعتقاد و ایمانش به دین مبین اسلام، مسجدی بس عالی بنا کرد، خانه مسکونی این پزشک انسان دوست و با ایمان در اول کوچه میرزا سلمان هم اکنون پابرجاست».
این مسجد بعدها به علت امامت جماعت آیت‌الله حاج میرزا فتاح شهیدی در این مسجد به این نام معروف شد. این مسجد دارای شبستانی با ستون‌های سنگی و نمای آجری میباشد و در نبش خیابان خاقانی قرار دارد.
مسجد صاحب الامر (مسجد شاه طهماسب)
مسجد صاحب‌الامر یکی از مساجد قدیمی و معروف شهر تبریز است و در دوره صفویه به دستور شاه طهماسب اول در میدان صاحب آباد (میدان حکومتی آن دوره) ساخته شده است. این بنا در ابتدا به عنوان مسجد اختصاصی شاه طهماسب مورد استفاده قرار می‌گرفت.
این بنای تاریخی نمای آجری دارد و دارای یک گنبد بزرگ و دو مناره میباشد. و از تزئینات داخلی آن میتوان به آیینه‌بندی و مقرنس‌کاری اشاره کرد. امروزه در این مسجد موزه قرآن و کتابت ایجاد شده است و در آن انواع قرآن و کتب خطی و قطعه‌های خوشنویسی اساتید بنام گذشته، به نمایش درآمده است.
این بنا در سال 1380 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و در انتهای خیابان دارایی، میدان صاحب‌الامر واقع شده است.
مسجد صادقیه تبریز
این بنا از مساجد تبریز در بازار صادقیه در سمت جنوبی صحن مدرسه صادقیه واقع شده است. «بنای اصلی این مسجد متعلق به دوره ایلخانی بوده، که در دوره صفویه و قاجار مرمت‌هایی روی آن صورت گرفته است». شبستان مسجد بیست ستون سنگی و سی‌گنبد ضربی آجری دارد در سال 1068 ه.ق توسط میرزا محمد صادق که دارای مقام استیفا و وزارت بوده مورد بازسازی قرار گرفته است.
مسجد صمصام‌خان
«درمحله ایچری ارمنستان یا ارمنستان داخلی که نام اصلی آن در نزد مردم شهر کوچه پستخانه بوده است و امروزه بخشی از خیابان شریعتی شمالی (چهارراه امین محققی) است. مسجد قدیمی و تاریخی جالبی وجود دارد، که از معروفترین مساجد تبریز در دوران انقلاب مشروطه و بزرگترین کانون اجتماع مردم دلاور و مبارزه تبریز در قیام برعلیه استبداد محمدعلی شاه قاجار بود و مسجد صمصام خان بعد از مسجد جامع یا (جومه مچید) در نزد انقلابیون شهر ارزش والایی داشت، نام این مسجد در اکثر کتاب‌های تاریخی مربوط به ایام قیام مشروطه تبریز به تفضیل ذکر شده است».
مسجد ظهیریه
«یکی از زیباترین و باشکوه ترین مساجد تبریز که در سمت غربی صحن بقعه سیدحمزه قرار گرفته است، توسط ظهیر‌الدین‌میرزا محمد ابراهیم پسر صدرالدین محمد، وزیر آذربایجان» در سال 1087 هجری ایجاد شده است. این بنا پلانی مستطیل شکل دارد و دارای یک گنبد بزرگ به قطر هشت‌متر در وسط میباشد.
طاق‌های این مسجد مزین است و آیات قرآنی برروی آنها نوشته شده است. و «دورتادور مسجد ازاره مرمری دارد که در بالای قسمت آنها سوره الاسراء به خط ثلث بسیار زیبا به طور برجسته نقر شده است». مسجد ظهیریه در گذشته دارای متعلقاتی همچون دارالشفا و مدرسه بوده است. «همچنین این مسجد دارای وقف نامه مفصلی میباشد. این بنا آخرین بار در 1297 در زمان ناصرالدین شاه قاجار بازسازی شده است». این اثر در خیابان ثقــۀ‌الاسلام تبریز جنب امامزاده سیدحمزه قرار گرفته است.
مسجد (قزللی)
این مسجد که به نام‌های «مسجد خزینه» و «مسجد حاجی میرزا یوسف آقا» نیز معروف است. «در ربع آخر قرن سیزدهم هجر قمری به هزینه مرحوم حاج میرزا یوسف طباطبایی ساخته شده است». مسجد دوازده ستون سنگی و بیست گنبد آجری یکنواخت دارد، راجع به نامگذاری این مسجد نادر میرزا، در کتاب تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، ص 115 می‌نویسد: «… این مسجد را حاجی میرزا یوسف طباطبائی بنا نهاد و جمعی از بازرگانان و مخلصان زر دارند که این عمارت به انجام رساند.
چون بنیان او همی کندند، دو کوزه بزرگ پر از مسکوکات طلا و نقره از زیر خاک به درآمد. مردم و کارگران بریختند و آن سیم‌ها به غارت بردند. فراشان دیوان برسیدند، آنچه مانده بود بستاندند و به حضرت ولیعهد بردند. ولیعهد آن سیم‌ها را به حاجی میرزا یوسف داد که به عمارت آن مسجد صرف کند. میرزا گفت که باقی مانده، هفت من هزار مثقال بود.
سکه‌های آن سیم‌ها مختلف بود. بیشتر به نام پادشاهان سلجوقی که به روم (عثمانی امروزی) بودند چون کیقباد، کیکاورس و سکه‌ای دیگر بود، به خط ارمنی به نام «لیون» پادشاه ارامنه. این سکه را فرنگیان به قیمت گزاف همی خریدند، فردای آن روز در همین مسجد کوزه‌ای کوچک یافت شد. همه از زر ناب کارگران و مردم و همان فراشان که نگهبان بودند، بریختند. بیشتر از هشتاد و پنج عدد به دست نیامد. تعداد همه‌ی آن سکه‌ها از نشان درون کوزه پانصد عدد قیاس شد. زرها همه به نام «ناصر و معتز» از خلفای عباسی بود. وزن سیم‌ها بیست نخود کمتر و بیشتر بود. وزن زرها دو مثقال و سه مثقال بود. اکنون نیز آن سکه‌ها به بازار صرافان به دست آید». این مسجد در انتهای خیابان فردوسی در سر بازار قرار دارد.
مسجد «قره داش» (سنگ سیاه)
«در بین مساجد متعدد محله ورجی (ویجویه) که غالباً بزرگ با گنبد‌های بلند آجری هستند. مسجد کوچکی به مساحت 11 * 6 متر وجود دارد که در جانب شرقی خیابان منجم قرار گرفته است و به مسجد قره‌داش معروف است. در قسمت شرقی دیوار شمالی مسجد، روی دیواری تاقچه مانند قطعه سنگ سیاهی نصب شده که عبارت «یا الله، محمد، علی 935» با خط ثلث جلی به طور برجسته بر روی آن نصب گردیده است و به اعتبار آن سنگ، نام آن مسجد را «قره‌داش» با سنگ سیاه خواندند».
مسجد کاظمیه
مسجد کاظمیه به اتفاق یک مدرسه در سال 1271 ه.ق «به هزینه سلیمان‌خان‌بن شمخان افشار (حاکم وقت صایین قلعه (شاهین‌دژ) به نام سیدکاظم رشتی (شاگرد و جانشین معروف شیخ احسائی پیشوای شیخیه ساخته شده است». نظارت ساخت و تولیت این مسجد نیز با حاج علی مرندی بود که در گذشته این مسجد به این نام هم خوانده می‌شد. این بنا در محله چارمنار تبریز واقع شده است.
مسجد کریم‌خان
این مسجد مربوط به دوره قاجار است و دارای ستون‌های قطور سنگی با گنبد‌های آجری میباشد. این بنا در چهارراه بهشتی (منصور سابق) قرار دارد و به عنوان یکی از آثار ملی ایران در سال 1383 به ثبت رسیده است.
مسجد ملاباشی
این مسجد مربوط به دوره قاجار میباشد و ساخت آن و «منضماتش در حدود سال 1280 هجری قمری به پایان رسیده است». «بانی آن میرزا عبدالکریم ـ فرزند ابوالقاسم مجتهد ایروانی ـ ملقب به ملاباشی میباشد. این مسجد چهارستون سنگی و نه گنبد ضربی آجری دارد» و مقبره مرحوم ملاباشی (متوفی 1294 ه.ق) نیز در همین مسجد قرار دارد. این بنا در خیابان ثقهالاسلام واقع شده است.
مسجد میرزا صادق آقا
«مسجد میرزا صادق آقا در جنب دالان مدرسه طالبیه واقع شده است. تاریخ دقیق بنای آن معلوم نیست ولی در دوره قاجار توسط میرزا مهدی قاضی بازسازی شده است. این مسجد دارای شبستانی بزرگ با 23 ستون سنگی قطور با سرستون‌های مقرنس‌کاری شده و 34 گنبد آجری نیم‌دایره کوتاه میباشد». و چون مدتی مرحوم میرزا صادق آقا مجتهد دینوری در آن امامت کرده است، به نام وی معروف گشته است. این اثر در سال 1381 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. و در خیابان شهید مطهری واقع شده است.
مسجد میرزا مهدی قاری
نادر میرزا مولف کتاب دارالسلطنه تبریز می نویسد: «این مسجد را به نام میرزا مهدی مجتهد که پسر ملامحمد قاری و حافظ بود بنا نهاده‌اند» این بنا 24 ستون سنگی و 35 گنبد ضربی آجری دارد و در ضلع جنوبی بازار قدیم نجاران واقع شده است.
مسجد (میل‌لی)
مسجد میل‌لی یکی دیگر از مساجد تبریز است. در حال حاضر تنها دو ستون سنگی و بخش از دیوارهای آن باقی‌مانده است که نیازمند بازسازی است این مسجد در خیابان دارایی دوم واقع شده است.
مسجد مفید آقا
این مسجد مربوط به دوره قاجار است و «بین سال‌های 1310 و 1314 هجری قمری توسط حاج شیخ رضا طباطبائی ساخته شده است». این بنا در سرای گرجی‌‌لر و در نزدیکی مسجد قزللی (خزینه) واقع شده است و در سال 1382 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد مجتهد تبریز (63 ستون)
«بنای فعلی این مسجد مربوط به دوره قاجار میباشد. و قبلا مسجد کوچکی بود که توسط حاج‌میرزا باقر مجتهد (متوفی 1285 ه.ق) توسعه و گسترش یافته است. این مسجد شبستان بسیار بزرگی دارد که دارای 63 ستون سنگی با سرستون سنگی و همچنین دارای 80 گنبد ضربی آجری میباشد. نادر میرزا درباره این مسجد می‌نویسد: «… این معبد را حاج میرزا باقر مجتهد عمارت کرد و مخارج آن را متمولان تبریز تحمل کرده‌اند.» این مسجد زیبا در ضلع غربی بازار مسجد جامع تبریز قرار گرفته و در سال 1381 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد مقبره
قدمت این بنا به دوره صفویه باز می‌گردد «این مسجد در سال 1193 در اثر زلزله آسیب فراوانی دید، بعد از زلزله توسط مرحوم میرزا مهدی قاضی طباطبایی مرمت و بازسازی شده است. و مقبره ایشان نیز در این مسجد قرار دارد. علاوه‌‌بر مقبره‌ایشان قبر آیت‌الله شهید سید محمدعلی قاضی طباطبایی نیز در این مسجد میباشد.» مسجد مقبره درگذشته به نام مسجد شاه معروف بود که بعدها به دلیل مقبره این دو بزرگوار به مسجد مقبره معروف شده است. این بنا از جمله مساجد تبریز است که دارای 9 ستون سنگی و گنبد‌های ضربی بلند آجری میباشد. مسجد مقبره در خیابان دارایی اول بازار کفاشان قرار دارد، و در سال 1380 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد میرآقا
این مسجد مربوط به دوره قاجار میباشد و بانی آن مرحوم میرآقا قصیری (از سیدان معتمد و متشخص محله سرخاب) بود. این بنا یکی از مساجد معروف محله سرخاب تبریز است.
مسجد میرعبدالعلی سرخاب
مسجد میرعبدالعلی یکی از مساجد تبریز در زمان دوره قاجار است. و در دوره مشروطه یکی از محل‌‌های تجمع مشروطه خواهان بود. در این مسجد شیخ سلیم خطیب بزرگ مشروطیت سخنرانی می‌کرد. این بنا در میدان صاحب‌الامر قرار دارد.
