مساجد از جمله بناهای ارزشمند تاریخی می‌باشند که با فرهنگ مردم این خطه عجین شده و همواره از سوی مردم مورد توجه و احترام بوده و هنرمندان کوشیده اند تا با همه مهارت و کاردانی خود در ایجاد استحکام و زیبایی و فضای معنوی آن نقشی داشته باشند. و در واقع مسجد تاریخی مجموعه‌ای است از هنرهای گوناگون که از گذشتگان برای ما به یادگار مانده است. از ویژگی های این مساجد می‌توان به طراحی مناسب، محاسبات دقیق، انواع سازه، ستون‌های زیبا و… اشاره کرد. در ادامه به بررسی یکی از مشهورترین و قدیمیترین آنها یعنی مسجد کبود واقع در کلانشهر تبریز خواهیم پرداخت.
مسجد کبود «گوی مچید»
این مسجد طبق کتیبه سردر آن در زمان حکومت سلطان جهانشاه، مقتدرترین حکمران سلسله قراقویونلو «به خواست «خاتون جان بیگم» زوجه جهانشاه و با نظارت عزّالدین‌قاپوچی بنا گردیده و در ربیع الاول 870 هجری قمری به پایان رسیده است». این مسجد به دلیل تنوع و ظرافت کاشی‌کاری‌های مُعرق فیروزه‌ای و کبوداش به فیروزه اسلام شهرت یافته است. و در گویش محلی به آن «گوی مچید» می‌گویند. که واژه “گوی” به رنگ آبی تیره آن و “مچید” به مسجد برمیگردد. «این مسجد به همراه مدرسه، مقبره، کتابخانه، خانقاه و جمیع عمارات مُلحق به آن به نام ابوالمظفر جهانشاه بن‌قرایوسف (مظفریه) خوانده شده است».
مشخصات و جزئیات معماری مسجد کبود
بنای مسجد شامل صحن اصلی می‌باشد که در زیرگنبد اصلی واقع شده است و همچنین دارای صحن کوچکتر نسبت به گنبد اصلی دارد. «ارتفاع باقی مانده طاق سر زیادتر از هشت متر و نیم بوده و تماماً از کاشی‌های مُعرق پرآب و رنگ پوشیده شده است. در پایه‌های دوطرف که بعرض 30/4 متر است. در قسمتی به پهنای 50 سانتی‌متر کتیبه‌ی اصلی بنا با کاشی‌های معرق سفید رنگ روی متن لاجوردی به خط نسخ نصب شده است و سطح بقیه پایه‌ها با طرح‌ها و اشکال مرکب از گل و بوته و کاشی‌های معرق الوان پوشیده بوده که قسمتی ریخته و در میان آن کلمات: یا دائم الخیرات، یا انیس الغربا، با دائم النوال، یا حبیب الفقرا، یا کثیرالانعام، یا منان، یا برهان یا حنان،… با کاشی مُعرق سفید رنگ قرار گرفته بود. در پایه‌ی طرف غربی سردر، آیه 18 و آیه 19 از سوره‌ی توبه قرآن مجید نوشته شده است:.».
«در پایه شرقی عبارت زیر باقی مانده؛ که طراح و خطاط این مسجد در کتیبه‌ی طاق‌نمای مسجد، خود و تاریخ بناء را چنین معرق‌کاری کرده است:
… الصلوه علی‌نبیّه محمد‌آل الطیبین… العماره المبارکه المظفریه فی رابع الاول من سنه سبعین و ثمانمائه… اقل العباد نعمـۀ الله بن‌محمد البواب».
«کتیبه قسمت بالای طاق سردر تماماً ریخته و اثری باقی‌نمانده و در قسمت داخلی طاق زیر مقرنس‌ها در طرفین و در وسط کتیبه‌ای در نام و دعای سلطان جهانشاه بن‌قرایوسف موجود بوده که قسمت عمده آن ریخته و کلمات چندی خوانده می‌شود». در پشت در ورودی به شبستان بزرگ یک بیت شعر فارسی به خط ثلث نوشته شده بدین مضمون «کردار بیار و گرد گفتار مگرد چو کرده شود کار بگویند که کرد» شبستان بزرگ را از سه طرف رواق‌ها در برگرفته و بر بالای آن گنبد دو‌پوشی با قطر تقریبی 17 متر قرار گرفته است».
«دیوارهای داخلی محوطه زیرگنبد بزرگ با کاشی‌های سفید و فیروزه‌ای ولاجوردی به طور اسلیمی شاخ و برگ و گل بوته‌دار که حاوی آیات قرآن به خط ثلث سفید رنگ است طرح‌سازی و معرق‌کاری شده و در این عمل چنان مهارت و استادی به خرج داده شده که در زیر مُعرق‌ها به اشکال معلوم و تماماً یکپارچه به نظر می‌رسد، در میان معرق‌ها سطح پایه‌ها و زیر طاق‌ها میان الواح لاجوردی رنگ با خط ثلث سفید و زرد طلایی اسماء‌الله «یا احد، یا صمد، یا رحیم، یاعزیز، یا خلاق یا وهاب یا حبیب یا منان… کاشی‌بری و نصب شده است».
شبستان کوچک در سمت جنوبی بناء واقع شده و در حکم مسجد مقبره سلطنتی بود، با قطعات سنگ مرمر به ارتفاع 2 متر ازاره‌بندی شده که «آیات قرآنی سوره «عَم یتساءَ‌لون» را با خط زیبای نسخ» و ثلث برجسته حجاری کرده‌اند، «کاشی‌کاری آن صرفاً به رنگ لاجوردی و عمدتاً از قطعات شش ضلعی کار شده بود و تمام سطح سقف آن زرنگار (نقاشی با آب طلا) و کف شبستان‌ها به احتمال قوی مرمرین بوده است» و آرامگاه جهانشاه و نزدیکان وی در انتهای شبستان کوچک در داخل سرداب می‌باشد.
چنان که درکتب نوشته شده، عثمانیان به هنگام استیلای خود بر تبریز در این مسجد را جزو غنائم به استانبول بردند «تمام مرمرهای این مسجد از معادن مرمر روستای «داش کسن» آذرشهر توفارقان است.»
تاریخچه مرمت
این مسجد در زلزله معروف 1193 ه.ق ویران می‌شود و بعد از سال‌ها از سال 1318 الی «1343 خورشیدی بیشترین مرمت آن انجام پذیرفته که شامل مرمت سردر اصلی و بعضی از دیوار‌ها می‌باشد. از سال 1352 الی 1354 بازسازی گنبدهای بالای شبستان‌ها توسط معمار شهید آذربایجان «استاد رضا معماران» انجام می‌یابد» ذکر این مسجد در بسیاری از سفرنامه‌ها و تواریخ آمده است.
نقل قول های افراد برجسته تاریخ درباره مسجد کبود
تاورنیه جهانگرد فرانسوی که در زمان سلطنت شاه‌عباس به تبریز سفر کرده بود می‌نویسد «بنای مسجد کبود بسیار عالی‌تر از مساجد دیگر و نمای آن 50 قدم ارتفاع و هشت پله از سطح زمین اطراف، کرسی دارد. قسمت‌های خارجی دیوارهای آن همه از کاشی‌های اعلا به رنگ‌های مختلف پوشانده شده و از داخل با نقش و نگارهای زیبا و کلمات بسیار به خط عربی از طلا و لاجورد زینت یافته است. دو مناره با برج خیلی بلند اما کم قطر ساخته‌اند و در میان آنها راه‌پله‌ای تعبیه شده است و سطح ظاهر مناره‌ها هم از کاشی پوشیده است.
درب مسجد چهار پا یا بیشتر عرض ندارد و در وسط تخته سنگ شفافی تراشیده شده که 24 پا طول و 12 پا عرض آن است. و در میان سطح داخلی آن نمای بزرگ مسجد، خیلی زیبا و عظیم بنظر می‌آید، از راهرو مسجد، داخل گنبد می‌شوید که 36 قدم قطر آن است، در پایین ستون‌ها، سکویی از مرمر سفید ساخته شده که زیر آن خالی و خانه خانه است برای اینکه کفش‌ها را وقت دخول به مسجد در آن سوراخ‌ها بگذارند، این گنبد از طرف داخل با آجر‌های کوچک مربعی شکل و از کاشی‌های الوان مختلف گل و بوته‌دار موزائیک شده و در میان آنها به تناسب جملات و آیات قرآن گنجانیده شده و بقدری خوب به هم اتصال داده‌اند که گوئی یک پرده نقاشی است که تمامأ با درجه و پرگار ساخته شده است.
از این گنبد، داخل گنبد کوچکتر می‌شود که خیلی قشنگ‌تر از اولی است، ازاره گنبد به قد 8 پا ارتفاع از سنگ مرمر سفید است و سنگ‌های آن به عرض و طولی است که مایه تعجب و حیرت است، تمام این گنبد از مینای بنفشه رنگ است که روی آن اقسام گل‌های صاف نقاشی شده، سطح خارجی هر دو گنبد هم از همین کاشی‌ها پوشیده شده ولی نقاشی آن برجسته است. در سمت جنوب مسجد دو تخته سنگ خیلی بزرگ سفید شفاف که نور خورشید از آن می‌گذرد نصب شده است، وقتی آفتاب به آنها می‌تابد، سرخ رنگ می‌شود بطوری که زمانی بعد از غروب آفتاب هم می‌توان در روشنائی و درخشش آنها مکتوب را قرائت کرد».
اولیا چلبی نیز می‌نویسد: «درگاه مسجد جهانشاه بلندتر از طاق کسری است، بنائی است عالی که با کاشی‌های زیبا آراسته شده، گنبدهای بلندی دارد، هرکس به درون آن می‌رود دلش اجازه بیرون آمدن نمی‌دهد».
این مسجد تاریخی که به یقین یکی از آثار تاریخی بی‌نظیر کشور محسوب می‌شود، در سال 1310 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این مسجد در خیابان امام خمینی، جنب موزه آذربایجان قرار دارد.
